Вайшешика

Вайшешика (санскр. "вишеша" – ерекшелік, айырмашылық) – үнді философиясының классикалық кезеңіндегі индуистік философиялық мектеп, алты даршаналардың (І мыңжылдықтың ортасына қарай Үндіде қалыптасқан философиялық мектептердің) бірі. Мектептің бұлай аталуына өз жүйесінде "айырмашылық" ұғымына айырықша мән беретіндігі себеп болды. Вайшешика басқа даршанаға – ньяяға жақын, әсіресе олардың таным теориялары ұқсас, кейін онымен бір жүйе құрды. Вайшешика онтологиялық (болмыс), ал ньяя логикалық-гносеологиялық (таным) проблематикасын зерттеумен айналысты. Бұл екі жүйедегі басты мақсат – индивидуалды (жеке) "Менді" кез-келген азап-қайғыдан толық құтқару. Азап-қайғының себебі – білмеуде, білімсіздікте. Сондықтан азаптан құтылуға – шындықты дұрыс тану арқасында ғана қол жеткізуге болады.

Вайшешика философиясының негізгі (исходный) пункті - рационализм. Бұл ретте болмыстың да, танымның да қатар құрылымдары болатын категориялар жүйесі көзге түседі: субстанция (дравья), сапа (гуна), іс-әрекет (карма), жалпылық (саманья), тәнділік немесе бөлінбестік (самавая); кейде бұл тізімге бейболмыс (абхава) қосылады.

Вайшешикада субстанция тоғыз түрде көрсетіледі: атомдардан (параману) құралған төрт бхута (санскр. "бху" – болу: барлық (бар болу), қалыптасқандық), яғни жер, су, ауа, от (жарық), кейде эфир және бес құралмағандық: эфир (акаша), кеңістік (дик), уақыт (кала), пайымдау немесе ішкі сезім (манас), рух (атман).

Вайшешика ілімінің маңызды бөлігі – барлық физикалық объектілердің бар болуын түсіндіретін атомистік (параманулық) теория. Параману мәңгілік, ешкім жасамаған, бір-бірінен және сан мен сапа жағынан бхуттардың (субстанциялардың) қасиеттерімен ерекшелінеді. Гносеологияда ньяя – вайшешика төрт дербес праманаларды (анық білімді алудың құралын немесе қайнар көзін білдіретін ұғым) мойындаған: сезімдік тәжірибе (пратьякша), логикалық (қисындық) қорытынды (анумана), салыстыру (упамана), аян (откровение - шабда).